Mô hình chung của nhà tường trình là nhà ba gian và hai cửa, một cửa chính, một cửa phụ và phải có hai cửa sổ trở lên. Cây cột trong nhà của người H'Mông thể hiện tinh thần của chủ nhà, vì thế nên cột được chọn phải là cây rừng không bị sâu, thối hay bị cụt ngọn để thể hiện sự ngay thẳng, cứng cáp, vững vàng của chủ nhà. Đây cũng là cây cột tâm linh.
Nhà tường trình có 3 gian, bếp lò và chỗ ngủ của vợ chồng chủ nhà đặt ở gian bên trái. Bếp sưởi và giường khách đặt ở gian bên phải. Còn bàn thờ tổ tiên cũng là nơi tiếp khách, ăn uống của gia đình sẽ đặt ở gian giữa, gian rộng nhất. Cối xay ngô, giã gạo sẽ đặt ở hai gian trái. Sàn gác là thiết kế thường thấy trong nhà tường trình, nó dùng để cất giữ đồ đạc, lương thực hay làm nơi ngủ khi nhà đông khách hay có hội hè, giỗ chạp.
Một ngôi nhà tường trình của người Mông
Nếu người miền xuôi thường dựa vào các thuyết phong thủy, xem tuổi xem hướng để chọn đất làm nhà thì người H'Mông cũng có cách riêng của họ. Người Mông sẽ lấy 3 hạt thóc hoặc ngô rắc xuống khu đất đã chọn rồi đặt bát hoặc chậu gỗ lên trên. Sau khi đã thắp 3 nén hương khấn thần đất, đốt 3 tờ giấy bản xin thổ công thổ địa cho gia chủ làm nhà thì chủ nhà sẽ quay lại vào sáng hôm sau hoặc sau 3 tháng, nếu số hạt thóc, ngô vẫn còn nguyên thì nghĩa là đất ở nơi đó tốt, làm nhà được, còn nếu như số thóc, ngô bị sâu, kiến ăn hết nghĩa là đất ở đó xấu, phải tìm địa điểm khác để làm nhà.
Bước tiếp theo sẽ tiến hành san nền, kê móng, trình tường nhà. Đây là một công việc được làm khá công phu, tốn công và tốn thời gian, rất vất vả. Quá trình trình tường nhà người ta kị nhất là người lạ, nhất là phụ nữ lai vãng đến. Cách trình tường được làm bằng cách đổ đất vào khuôn gỗ và dùng những chiếc vồ nện thật chặt. Chất lượng đất cũng được chú trọng, cần phải loại bỏ sạch rễ cây, đá to, cỏ rác, khuôn nọ nối tiếp khuôn kia cho đến khi ngôi nhà hoàn thành.
Sau khi trình tường xong, ngưòi H'Mông bắt tay vào làm cột cái, cây cột cái được đem thẳng từ rừng về và đưa lên nóc ngay chứ không không đặt xuống đất. Đây là cây cột này có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh nên được lựa chọn rất kĩ càng.
Nhà tường trình luôn có hàng rào đá bao quanh
Sau dựng cột là làm cửa chính, cửa chính phải làm từ gỗ tốt hoặc thân trúc hoặc mai già. Cửa được làm để mở vào trong chứ không mở ra ngoài và không sử dụng bản lề, then chốt bằng sắt mà làm từ gỗ. Trong tâm linh, canh cửa nhà của người H'Mông chính là lòng dạ chủ nhà, vì thế nên kiêng kị dùng sắt thép bởi đây là chất liệu của dao kiếm. Nhà trình tường còn có thêm cửa phụ, đây là lối để đưa đồ dùng cho người chết vào nhà lúc tang ma còn cửa chính chỉ dùng khi đưa ra nghĩa địa.
Một kiểu nhà tường trình của người Hà Nhì, có nhiều điểm khác biệt với nhà của người Mông
Người H'Mông cũng coi trọng ngày về nhà mới, đó là hôm người ta tổ chức ăn uống vui vẻ, chúc nhau mọi sự tốt lành.
Điểm đặc biệt trong nhà của người H'Mông là thiết kế nhà có thêm chuồng cho gia súc. Vị trí của chuồng gia súc là chếch với cửa chính và tùy thuộc vào hướng gió. Đây cũng là một thiết kế quan trọng nên cần xem tuổi cho gia chủ và có khi chuồng gia súc còn được đầu tư hơn nhà. Khi xây chuồng, người H'Mông đều thắp hương cúng ma chuồng, ma trại cẩn thận để tránh những xui xẻo trong nuôi trồng.
Bên những sườn núi cao vẫn còn đó bóng dáng cổ xưa của những ngôi nhà trình tường của người H'Mông, với kiến trúc độc đáo, đây là địa chỉ luôn hấp dẫn du khách đến tham quan.
